Postanowiłem dokładniej przyjrzeć się raportowi zrealizowanemu w ramach projektu Instytutu Matki i Dziecka w Warszawie na zlecenie Ministerstwa Sportu i Turystyki. Raport powstał pod redakcją dr hab. n. med. Anny Fijałkowskiej prof. IMiD i dotyczy aktualnej oceny poziomu aktywności fizycznej dzieci i młodzieży w wieku 3–19 lat w Polsce.
Analiza oparta jest o kompleksowe badania HBSC (Health Behaviour in School-aged Children), które od lat są podstawą diagnozy stanu zdrowia młodzieży szkolnej, pozwalając na ocenę tendencji zmian w czasie oraz porównania z wynikami międzynarodowymi.
Temat przeanalizowałem pod kątem ciągłości zorganizowanej formy aktywności fizycznej na poszczególnych etapach wiekowych według klasyfikacji HBSC. Na potrzeby mojej syntezy, skoncentrowałem się na grupie wiekowej od 10 do 19 roku życia.
Próba badawcza obejmuje 7767 uczniów w wieku od 10,5 do 18,5 lat, w tym 6067 uczniów w typowych roczniakach HBSC (11, 13, 15 lat) oraz 1700 uczniów 17-letnich z wszystkich szesnastu województw.
Wnioski są momentami dramatyczne i utwierdzają mnie w przekonaniu, iż istnieje systemowy problem z aktywnością fizyczną Polskiej młodzieży. Tracimy nie tylko wielu potencjalnych sportowców, ale przede wszystkim zdrowych obywateli.
Narzędzie badawcze — wskaźniki
MVPA — aktywność fizyczna od umiarkowanej do intensywnej (przyspiesza czynność serca i przez jakiś czas powoduje brak tchu), wskaźnik ten pozwala określić ogólną aktywność fizyczną, wyrażoną w liczbie dni w ostatnich siedmiu dniach, w których młodzież przeznaczała na nią co najmniej 60 minut dziennie.
VPA — aktywność fizyczna o dużej intensywności (powoduje brak tchu lub pocenie się)
Najważniejsze wnioski
W całej badanej grupie uczniów w wieku 10–19 lat tylko 15,6% spełniało kryteria umiarkowanej do intensywnej aktywności fizycznej odbywanej codziennie przez minimum 60 minut. Odsetek ten obniża się z 23,2% w V klasach szkoły podstawowej do 9,6% w II klasach liceum lub technikum. W całej badanej grupie uczniów z trzech roczników szkolnych odsetek spełniających kryterium MVPA=7 dni zmniejszył się w latach 2014–2018 z 24,9% do 17,2%. Pogorszenie aktywności fizycznej było bardziej widoczne u chłopców niż u dziewcząt. Zmiana względna badanego wskaźnika w odniesieniu do poziomu wyjściowego była największa u chłopców w środkowej grupie wieku — 13 lat.
Jeżeli weźmiemy pod uwagę trzy tradycyjne roczniki HBSC, dla których dostępne są dane z dwóch ostatnich rund tych badań, to możemy stwierdzić również ogólne pogorszenie intensywnej aktywności fizycznej. Odsetek nastolatków w wieku 10,5 do 16,5 lat trenujących co najmniej 4 razy w tygodniu zmniejszył się z 40,5% do 33,1%. Odsetek młodzieży uczestniczącej w drużynowych i zorganizowanych zajęciach sportowych obniża się wraz z wiekiem z 47,7% w V klasie szkoły podstawowej do 28,4% w klasach drugich liceum lub technikum. Wykazano też, że średnie wartości wskaźników MVPA i VPA istotnie poprawiają się u młodzieży uczestniczącej w zorganizowanych zajęciach sportowych, zarówno drużynowych, jak i indywidualnych.
W badanej grupie uczniów w wieku 10,5 do 18,5 lat, 60,5% przeznaczyło na oglądanie filmów co najmniej 2 godziny dziennie, 31,3% tyle samo czasu na gry komputerowe, a 61,5% na inne zajęcia przy komputerze. Interpretując wyniki, należy mieć na względzie, że obecnie tego typu zajęcia nie muszą być wykonywane w unieruchomieniu i pozycji siedzącej, ponieważ młodzież korzysta z nowoczesnych technologii — smartfonów i tabletów.
Uczniowie średnio spali w dniach szkolnych 7,5 godziny. Średnia długość snu systematycznie zmniejsza się w kolejnych rocznikach szkolnych i wynosi: 8,42 godzin dla uczniów V klas, 7,69 godzin dla uczniów VII klas, 7,22 godzin dla uczniów III klas gimnazjum, 6,77 godzin dla uczniów II klas liceum lub techniku.
Przyjmując za rekomendację 8 godzin snu w dniach szkolnych, to odsetek niespełniających tych zaleceń wynosi 52%. Sprawdzono, czy po skorygowaniu na płeć i wiek, długość snu jest czynnikiem wpływającym na poziom aktywności fizycznej lub jej deficyty. We wszystkich przypadkach uzyskano zależność. Osoby, które krócej śpią są mniej aktywne fizycznie, ale też spędzają więcej czasu przed ekranem. Zależność ta jest obustronna — im więcej czasu spędza młodzież oglądając filmy grając w gry komputerowe lub korzystając z komputera w inny sposób tym krótszy jest czas snu. Związek długości snu z aktywnością fizyczną mają charakter nieliniowy. Obserwuje się skrócony czas snu u osób o bardzo niskiej aktywności fizycznej, stopniowe wydłużenie snu w miarę poprawy tej aktywności i znów krótszy sen osób bardzo aktywnych, zarówno biorąc pod uwagę MVPA, jak i VPA.
Podsumowanie
- w latach 2014— 2018 nastąpiło znaczne pogorszenie poziomu aktywności fizycznej polskich nastolatków. Jedynie 15,6% ankietowanych spełniało rekomendację codziennej, przynajmniej umiarkowanej aktywności fizycznej, trwającej łącznie minimum 60 minut.
- jeszcze mniejszy odsetek, bo 13,8% spełnia łącznie zalecenia dotyczące poziomu MVPA i VPA.
- aktywność fizyczna młodzieży szkolnej pogarsza się z wiekiem oraz jest gorsza u dziewcząt niż u chłopców.
- polską młodzież charakteryzują znaczne deficyty snu, a tylko 48% ankietowanych średnio śpi w dniach szkolnych 8 godzin lub więcej.
- czas snu znacząco obniża się w kolejnych rocznikach szkolnych. Skrócenie czasu snu współwystępuje z pogorszeniem aktywności fizycznej oraz częstszymi zajęciami przed ekranem.
- posiadanie urządzeń mobilnych monitorujących aktywność fizyczną sprzyja jej poprawie, jednak warunkiem jest ich systematyczne używanie przez nastolatków.
- zorganizowane zajęcia sportowe znacznie poprawiają poziom aktywności fizycznej młodzieży szkolnej, przy czym wpływ zajęć drużynowych wydaje się silniejszy niż wpływ zajęć indywidualnych.
Rekomendacje
Wyniki ostatniej rundy badań HBSC przeprowadzonej w 2018 r. i porównanie z danymi z 2014 roku jednoznacznie wykazują, że aktywność fizyczna polskich nastolatków znacznie się pogarsza. Widać silny trend negatywny. Jedynie co 6 młody człowiek spełnia rekomendacje dotyczące zalecanego poziomu aktywności fizycznej, a ta uznawana jest za jedną z najskuteczniejszych form profilaktyki chorób cywilizacyjnych.
Aktywność fizyczna młodzieży obniża się wraz z wiekiem. Najmniej aktywne fizycznie są nastolatki z liceów bądź techników. Działania skierowane do tej grupy powinny więc być atrakcyjne, uwzględniające zainteresowania młodzieży w tym wieku, a przede wszystkim specyficzny sposób komunikowania się czy nawet zakładać udział autorytetów, z którymi nastolatki się utożsamiają. Uwzględnić należy również proces włączania młodzieży w tworzenie i ewaluację programów profilaktycznych i naukowych.
W promocji aktywności fizycznej młodzieży powinno wykorzystać się narzędzia oferowane przez nowe technologie. Atrakcyjnymi narzędziami mogą być dedykowane platformy internetowe, Social Media, a także elektroniczne opaski, które monitorują aktywność fizyczną.
Działania dotyczące promocji aktywności fizycznej powinny uwzględniać różnice wynikające z płci. W grupach młodszych 11 i 13-latków różnice te nie są tak istotne, jak w grupach starszych. Programy aktywizujące powinny uwzględniać więc specyficzne dla płci procesy dojrzewania, bo z nich może wynikać bardzo niska aktywność fizyczna 15-letnich dziewcząt.
Współcześni nastolatkowie są bombardowani zadaniami, jakie muszą wykonać w ciągu doby. Szkoła i „potok” informacji do przyswojenia, wszechobecna technologia, obowiązki domowe, relacje rówieśnicze — to wszystko wymaga dobrej samoorganizacji a przede wszystkim wsparcia najbliższych w radzeniu sobie z problemami, na jakie młody człowiek napotyka. Wielu aktywnych nastolatków nie jest w stanie sobie z tym jednoznacznie poradzić czego pierwszym skutkiem jest rezygnacja z podejmowania zorganizowanej i drużynowej aktywności fizycznej, która wymaga systematyczności i dostosowania się do określonego planu.
Problemu nie należy jednak rozpatrywać tylko poprzez pryzmat Polski. Według badań amerykańskiego instytutu „Physical Activity Council” liczba dzieci uprawiających regularnie sport spadła w USA od 2009 r. o 10% a aż 70% dzieci w wieku powyżej 13 lat całkowicie zrezygnowało z uprawiania sportu. Problem wydaje się więc dużo poważniejszy.
Materiały źródłowe:
Raport: IMiD
